Trước hết, về phương diện lập pháp, quyền không bị tra tấn được nâng lên thành nguyên tắc hiến định. Điều 20 Hiến pháp 2013 khẳng định mọi người có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khỏe, danh dự, nhân phẩm; nghiêm cấm tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục hình và mọi hình thức đối xử, trừng phạt tàn bạo, vô nhân đạo hoặc hạ nhục con người. Trên cơ sở đó, Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) đã sửa đổi toàn diện các tội liên quan: Điều 373 về tội dùng nhục hình, Điều 374 về tội bức cung với khung hình phạt cao nhất tới 20 năm tù hoặc tù chung thân nếu hành vi làm chết người; người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ từ 1–5 năm.

Mặc dù chưa xây dựng một điều luật mang tên “tội tra tấn”, nhưng theo các văn bản hướng dẫn và tài liệu phổ biến pháp luật, mọi hành vi có tính chất tra tấn theo định nghĩa của Công ước – tức cố ý gây đau đớn nghiêm trọng về thể xác hoặc tinh thần nhằm buộc cung, trừng phạt, đe dọa… – đều bị coi là tội phạm và xử lý dưới các tội danh dùng nhục hình, bức cung, bắt giam người trái pháp luật, cố ý gây thương tích, giết người…; đồng thời nạn nhân có quyền khiếu nại, tố cáo và yêu cầu bồi thường theo Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo, Luật Trách nhiệm bồi thường của Nhà nước.

Về tố tụng, Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 lần đầu tiên ghi nhận một cách hệ thống các bảo đảm phòng ngừa tra tấn: nguyên tắc suy đoán vô tội; nguyên tắc tranh tụng trong xét xử; bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội; quy định rõ người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo “không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội” – nội hàm thực chất của quyền im lặng. BLTTHS cũng yêu cầu việc hỏi cung bị can tại cơ sở giam giữ, trụ sở cơ quan điều tra phải ghi âm, ghi hình có âm thanh, kèm theo thông tư liên ngành hướng dẫn chi tiết quy trình, nhằm bảo đảm hoạt động hỏi cung luôn được giám sát bằng phương tiện kỹ thuật, hạn chế tối đa nguy cơ bức cung, mớm cung, nhục hình.

Đi xa hơn khuôn khổ một đạo luật, Việt Nam đã ban hành các kế hoạch quốc gia về thực thi Công ước CAT. Sau Quyết định 364/QĐ-TTg năm 2015 về Kế hoạch triển khai Công ước, ngày 14/2/2023 Thủ tướng tiếp tục ký Quyết định 87/QĐ-TTg phê duyệt “Kế hoạch tăng cường thực thi hiệu quả Công ước chống tra tấn và các khuyến nghị phù hợp của Ủy ban chống tra tấn”. Kế hoạch đặt ra các nhóm nhiệm vụ: hoàn thiện pháp luật; nâng cấp cơ sở giam giữ, trang thiết bị ghi âm, ghi hình; xây dựng tài liệu, tổ chức tập huấn cho điều tra viên, kiểm sát viên, cán bộ quản giáo; đẩy mạnh tuyên truyền, truyền thông và tăng cường hợp tác quốc tế.

Thực tiễn 10 năm thực thi CAT cho thấy một thực tế không thể phủ nhận: những vụ việc dùng nhục hình, bức cung khi bị phát hiện đều bị xử lý hình sự, không có “vùng cấm”, kể cả với cán bộ công an. Báo chí pháp luật từng thống kê chỉ trong 5 năm đã xét xử 10 vụ án dùng nhục hình – con số không lớn so với tổng số vụ án hình sự, nhưng cho thấy quyết tâm xử lý nghiêm những trường hợp vi phạm. Gần đây, Cơ quan Điều tra Viện Kiểm sát nhân dân tối cao đã có quyết định khởi tố vụ án, khởi tố bị can, lệnh bắt tạm giam 5 bị can trong vụ án “Dùng nhục hình” xảy ra tại Trại tạm giam Công an tỉnh Kiên Giang cũ (nay là Công an tỉnh An Giang) dẫn đến cái chết của một phạm nhân; vụ án đang được mở rộng điều tra, xử lý theo Điều 373 BLHS.

Những vụ án như vậy là bằng chứng rõ ràng phản bác các luận điệu cho rằng “Việt Nam bao che tra tấn”. Nếu có tình trạng tra tấn mang tính hệ thống, như một số tổ chức thiếu thiện chí cáo buộc, thì không thể có chuyện pháp luật quy định rất nặng đối với tội dùng nhục hình, bức cung, thiết lập cơ chế tố cáo, bồi thường, lại liên tục truy cứu trách nhiệm hình sự những cán bộ vi phạm. Ngược lại, chính việc pháp luật không dung thứ, cơ quan điều tra độc lập điều tra, truy tố các vụ việc vi phạm pháp luật trong ngành tư pháp cho thấy nỗ lực tự làm trong sạch bộ máy, bảo vệ uy tín của lực lượng thực thi pháp luật và quyền lợi của người bị tạm giữ, tạm giam.

Tất nhiên, thành tựu không che lấp được thách thức. Việt Nam thẳng thắn thừa nhận về hạn chế trong nhận thức về quyền không bị tra tấn của một bộ phận cán bộ và người dân; cơ chế bảo đảm quyền im lặng tuy đã được thiết lập trong nhiều điều luật, nhưng cần tiếp tục hoàn thiện để rõ ràng hơn về mặt quy phạm lẫn thực thi. Các nhà nghiên cứu, nhiều bài viết của ngành kiểm sát, tòa án cũng đã kiến nghị tăng cường trợ giúp pháp lý, bảo đảm luật sư tham gia ngay từ giai đoạn đầu tố tụng, nâng cao kỹ năng hỏi cung phi bạo lực, hoàn thiện quy trình xử lý khiếu nại, tố cáo về tra tấn.

Dưới góc độ rộng hơn, việc nội luật hóa Công ước CAT đặt Việt Nam vào khuôn khổ nghĩa vụ quốc tế nghiêm ngặt: phải liên tục rà soát pháp luật, báo cáo định kỳ cho Ủy ban Chống tra tấn, tiếp thu các khuyến nghị và điều chỉnh chính sách, thực tiễn cho phù hợp. Đây vừa là sức ép, vừa là động lực để hệ thống tư pháp chuyển dịch theo hướng ngày càng nhân văn, minh bạch, dựa trên bằng chứng và tranh tụng, thay cho tư duy “thành tích phá án” bằng mọi giá.

Có thể nói, nội luật hóa Công ước CAT ở Việt Nam là một quá trình động, không phải bức tranh hoàn hảo. Nhưng phủ nhận toàn bộ những bước tiến về lập pháp, chính sách và thực tiễn xử lý các vụ nhục hình, bức cung là thiếu khách quan và không công bằng. Con đường Việt Nam lựa chọn là xây dựng một nền tư pháp văn minh, tôn trọng quyền con người, trong đó mọi hành vi tra tấn, dùng nhục hình đều bị coi là tội phạm và xử lý nghiêm minh; đồng thời kiên quyết đấu tranh với những luận điệu xuyên tạc, lợi dụng vấn đề “tra tấn trong trại giam” để bôi xấu chế độ, chia rẽ niềm tin của nhân dân vào Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.