Thành quả xây dựng nông thôn mới là kết quả của một “cuộc cách mạng” về tư duy, cơ chế và nguồn lực của Hà Nội xuyên suốt 15 năm qua. Ngay từ năm 2008, Thành ủy Hà Nội đã ban hành Chương trình số 02/CTr-TU, xác lập mục tiêu xuyên suốt: Phát triển nông nghiệp, xây dựng NTM, từng bước nâng cao đời sống nông dân. Đây là một bước khởi đầu quyết định, đặt nền móng cho chiến lược phát triển đồng bộ cả nội và ngoại thành.

Tuy nhiên, hành trình này không hề trải hoa hồng. Giai đoạn đầu 2011-2015, Hà Nội phải đối mặt với những khó khăn chồng chất. Thứ nhất là bài toán đất đai phức tạp do đặc điểm lịch sử sản xuất nhỏ lẻ, mỗi hộ có tới hàng chục thửa ruộng manh mún, gây cản trở nghiêm trọng cho việc tích tụ đất đai và áp dụng cơ giới hóa. Thứ hai là sự thiếu hụt trầm trọng các tiêu chí "cứng" tại các xã vùng xa, xã miền núi (như Mỹ Đức, Ba Vì, Sóc Sơn), với hạ tầng giao thông, thủy lợi, trường học còn yếu kém, thu nhập bình quân đầu người thấp, gây khó khăn cho việc đạt chuẩn NTM. Đây chính là thách thức lớn nhất đòi hỏi sự nỗ lực phi thường của cả hệ thống chính trị.

 Dồn điền đổi thửa - “cuộc cách mạng” về đất đai

Thực hiện Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5/8/2008 Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 7 (khóa X) về nông nghiệp, nông dân, nông thôn và Chương trình Mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới, ngày 29/8/2011, Thành ủy Hà Nội đã ban hành Chương trình số 02/CTr-TU về “Phát triển nông nghiệp, xây dựng nông thôn mới, từng bước nâng cao đời sống nông dân” giai đoạn 2011 - 2015. Chương trình này được xem là đặt nền móng quan trọng trong việc phát triển khu vực ngoại thành Hà Nội, hướng tới mục tiêu đưa khu vực này phát triển đồng bộ với khu vực nội thành.

Hà Nội xác định rõ: Để thực hiện thành công xây dựng nông thôn mới, cần ưu tiên hoàn thiện đồng bộ thể chế, cơ chế chính sách và quy hoạch phù hợp với đặc thù Thủ đô, có tính khả thi cao, đồng thời, cụ thể hóa hệ thống tiêu chí quốc gia sát với điều kiện thực tế từng địa phương.

Theo đó, HĐND Thành phố Hà Nội đã xem xét thông qua và ban hành một loạt nghị quyết chuyên đề về xây dựng nông thôn mới, quy hoạch phát triển nông nghiệp, thí điểm một số chính sách khuyến khích phát triển nông nghiệp, làng nghề và xây dựng hạ tầng nông thôn.

Thành phố đã tập trung hoàn thiện công tác quy hoạch xây dựng nông thôn mới gắn với quy hoạch phát triển vùng, quy hoạch sử dụng đất, quy hoạch sản xuất và ban hành nhiều cơ chế chính sách. Trong đó, thực hiện dồn điền đổi thửa được xem là “cuộc cách mạng” về đất đai trong nông nghiệp ở Hà Nội. Dù không nằm trong bộ tiêu chí nhưng là khâu đột phá để Hà Nội thực hiện 19 tiêu chí trong xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2011-2015 và là một trụ cột quan trọng góp phần vào thành công của Chương trình Nông thôn mới Hà Nội.

Trước năm 2011, phần lớn đất nông nghiệp ở Hà Nội bị chia cắt manh mún, thửa ruộng nhỏ lẻ, gây khó khăn lớn cho sản xuất, đầu tư hạ tầng và ứng dụng khoa học kỹ thuật. Không có con đường nào khác là phải đổi mới phương thức, phải tạo ra những cánh đồng mẫu lớn, để đưa cơ giới hoá, tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất.

Việc dồn điền đổi thửa - một công việc với muôn vàn khó khăn tưởng chừng như không thể làm được, nhưng đã được Hà Nội triển khai quyết liệt và chỉ sau 3 năm từ 2012-2014 Thành phố đã cơ bản hoàn thành công tác đồn điền đổi thửa. Từ số ô thửa mỗi hộ nơi thấp nhất 7 ô thửa, nơi cao nhất 39 ô thửa nay mỗi hộ chủ yếu chỉ còn từ 1-2 ô thửa. Diện tích đất nông nghiệp dôi dư sau dồn điền đổi thửa đã tạo điều kiện cho các địa phương quy hoạch mở rộng các công trình phúc lợi, quy hoạch đấu giá quyền sử dụng đất tạo nguồn lực thực hiện xây dựng nông thôn mới.

 Dưới sự chỉ đạo sát sao của Thành ủy và sự vào cuộc của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cùng các Hội, đoàn thể, công tác này đã cơ bản hoàn thành chỉ trong vòng 3 năm (2012-2014). Chính cơ chế này đã tạo ra nền tảng cho tích tụ ruộng đất, ứng dụng cơ giới hóa, và hình thành các vùng sản xuất tập trung.

Bước vào giai đoạn 2016-2020, Hà Nội tiếp tục khẳng định sự quyết liệt khi đưa xây dựng NTM là một trong 8 chương trình công tác trọng tâm toàn khóa. Các Ban ngành đã tập trung nguồn lực đầu tư lớn, ưu tiên cho hạ tầng và đặc biệt là đẩy mạnh tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP) được xác định là điểm nhấn mới, tạo cú hích mạnh mẽ trong phát triển kinh tế nông thôn, thay thế dần nông nghiệp truyền thống bằng kinh tế nông nghiệp giá trị cao.

Chuẩn mực NTM nâng cao và kiểu mẫu

Tiếp nối thành công hai giai đoạn trước, năm 2021, Thành ủy Hà Nội ban hành Chương trình số 04/CTr-TU với yêu cầu cao hơn: không chỉ đạt chuẩn NTM cơ bản mà phải nâng cao chất lượng, hướng tới mô hình nông thôn văn minh, hiện đại, sinh thái và giàu bản sắc. Mục tiêu chiến lược của Hà Nội hiện nay là xây dựng NTM nâng cao và NTM kiểu mẫu (hoặc NTM hiện đại), song hành với phát triển nông nghiệp đô thị.

Sự nỗ lực này đã mang lại những con số “kỷ lục” dẫn dắt phương pháp và lộ trình xây dựng nông thôn mới trên cả nước. Hà Nội về đích sớm 1 năm, toàn bộ các quận, huyện đều đạt chuẩn nông thôn mới, trong đó có nhiều nơi đạt tiêu chí nông thôn mới kiểu mẫu và nông thôn mới nâng cao. Với kết quả này, Hà Nội đã được Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 1226/QĐ-TTg ngày 22/6/2025 công nhận hoàn thành mục tiêu xây dựng nông thôn mới cấp thành phố. Thành phố đã hoàn thành 100% số xã đạt chuẩn NTM cơ bản, trong đó có 229 xã đạt chuẩn nâng cao (vượt 146,8%) và 109 xã đạt chuẩn kiểu mẫu (vượt 136,2%). Toàn bộ 100% huyện, thị xã đạt hoặc hoàn thành nhiệm vụ xây dựng NTM, trong đó 6/17 huyện đạt chuẩn NTM nâng cao. Nông thôn mới đo lường bằng chất lượng sống người dân và thu nhập ổn định. Trong đó, Chương trình OCOP tiếp tục bứt phá với hơn 3.400 sản phẩm được đánh giá, phân hạng - chiếm 21,3% toàn quốc.

Thách thức xây dựng nông thôn mới trong giai đoạn chuyển đổi

NTM Hà Nội đã mang tầm vóc mới: Một không gian sống hiện đại, hài hòa, giữ gìn bản sắc và phát triển bền vững. Thu nhập bình quân khu vực nông thôn tăng gấp 6 lần so với năm 2010. Tỷ lệ hộ nghèo toàn Thành phố giảm về 0% theo chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn 2022-2025.

Điều quan trọng nhất là sự thay đổi trong tư duy người nông dân. Họ đã chuyển từ sản xuất nhỏ lẻ, tự phát sang làm ăn bài bản, gắn kết thị trường, áp dụng khoa học - kỹ thuật và số hóa. Khái niệm “kinh tế nông nghiệp” thay thế cho “sản xuất nông nghiệp”, mở ra không gian mới cho mô hình nông nghiệp sinh thái, tuần hoàn, nông nghiệp hữu cơ. Hà Nội không chỉ có nông thôn mới về hạ tầng, mà còn có lớp nông dân mới – văn minh, tri thức, chủ động thích ứng với chuyển đổi số và hội nhập quốc tế.

Việc hai làng nghề tiêu biểu – gốm Bát Tràng và lụa Vạn Phúc đã trở thành thành viên chính thức của Mạng lưới các thành phố thủ công sáng tạo thế giới, đã nâng tầm làng nghề Thủ đô trên bản đồ văn hóa quốc tế, khẳng định rằng NTM Hà Nội không chỉ hiện đại mà còn giàu bản sắc Tràng An – Hà Nội.

Mặc dù đạt được những thành tựu ấn tượng, Hà Nội đang đối diện với những thách thức mới mang tính chất định tính và cơ chế, đặc biệt là trong giai đoạn xây dựng NTM nâng cao, kiểu mẫu và sau khi thực hiện chuyển đổi chính quyền địa phương 2 cấp.

Đó là khó khăn về cơ chế quản lý và nguồn lực. Việc thay đổi mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, dù không ảnh hưởng trực tiếp đến NTM cấp xã, nhưng đã tác động gián tiếp đến quá trình phân cấp, phân quyền và nguồn lực đầu tư cho các dự án công. Việc phân bổ, giải ngân vốn đầu tư công ở cấp cơ sở, đặc biệt là các dự án NTM, đôi khi gặp vướng mắc về thủ tục hành chính, đòi hỏi sự linh hoạt và nỗ lực rất lớn từ các Ban ngành và cấp huyện để đẩy nhanh tiến độ.

Nguồn lực cho tiêu chí xây dựng nông thôn mới nâng cao hạn hẹp là thách thức lớn. Các tiêu chí NTM nâng cao và kiểu mẫu đòi hỏi nguồn lực đầu tư lớn hơn nhiều, nhất là các tiêu chí về môi trường, nước sạch tập trung, hạ tầng số và phát triển kinh tế tuần hoàn. Việc huy động nguồn lực ngoài ngân sách, đặc biệt là thu hút doanh nghiệp đầu tư vào hạ tầng NTM là bài toán nan giải khi vận hành chính quyền địa phương 2 cấp.

Xây dựng NTM kiểu mẫu tại Hà Nội đồng nghĩa với việc xây dựng "nông thôn đô thị", yêu cầu chất lượng hạ tầng và dịch vụ phải tiệm cận với tiêu chuẩn đô thị hiện đại, từ quản lý đất đai, quản lý trật tự xây dựng đến chất lượng giáo dục, y tế. Sự chênh lệch giữa các huyện ngoại thành vẫn là một rào cản cần được thu hẹp bằng các chính sách đầu tư đồng đều.

Ông Nguyễn Đình Hoan - Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường TP Hà Nội trăn trở: “Chúng tôi đang hoàn thiện Đề án Phát triển Nông thôn mới Hà Nội trong giai đoạn mới, dự kiến sẽ được thông qua vào tháng 11 năm nay. Dù có nhiều đặc thù khi vận hành chính quyền địa phương 2 cấp, nhiều tiêu chí đăng kí nông thôn mới hiện phải phân cấp, phân quyền quản lý lại, nhưng Hà Nội vẫn kiên định với chương trình Nông thôn mới trong thời gian tới”./.

---

Thông tin có sự phối hợp của Văn phòng Điều phối Chương trình Xây dựng Nông thôn mới Thành phố Hà Nội.